Maatschappij
Baarle-Nassau. Of Baarle-Hertog. Het is maar net aan welke kant van de grens je staat. En dat is nogal een dingetje hier, in het meest complexe grensdorp ter wereld. Meer dan de helft van alle enclaves wereldwijd vind je hier. Dit is het bizarre verhaal van Baarle-Nassau. Of dus Baarle-Hertog. Nou ja, lees maar gewoon.
Eén stukje Nederland als exclave in België, 22 Belgische enclaves in Nederland en 7 Nederlandse enclaves die weer ín die Belgische enclaves. Dus dat zijn tegelijkertijd ook weer exclaves. Van onszelf, een soort van in ons eigen land. Mooi hè? Soms zijn het weilanden, soms delen van woonwijken en soms loopt de grens dwars door de lokale Zeeman. Die zelfs nog een beetje wereldberoemd in Nederland werd een paar jaar geleden. Dat vertel ik je zometeen.
Even ter verduidelijking, dit verhaal bekijk ik vanuit een Nederlands standpunt. Een enclave is dus Belgisch gebied dat volledig wordt omsloten door Nederland. Daarnaast heb ik het voor het gemak vaak over België en Nederland, niet over alle namen die de gebieden in de tussentijd hebben gehad. Want het is een ingewikkeld verhaal en het is maar net welke bron je leest, dus ik probeer het in grote lijnen te vertellen.
Laat ik je eerst even vertellen hoe dit bijzondere verschijnsel is ontstaan. Daarvoor starten we in het België van voor de Belgische Revolutie in 1830. Het gebied dat we nu België noemen is namelijk heel duidelijk qua oorsprong. Het is simpelweg ontstaan door de grens tussen de Noordelijke Nederlanden en de Zuidelijke Spaanse Nederlanden na de Tachtigjarige Oorlog. Bij de Vrede van Münster in 1648 besloten Spanje en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden dat beide partijen simpel gezegd het tijdens de oorlog veroverde gebied mochten houden. Dit betekende dat er dus uiteindelijk twee soort van Nederlanden zouden komen, omdat geen van de partijen het voor elkaar had gekregen om de volledige Lage Landen te veroveren. Maar ja, waar trek je de grens?
Dat zou eenvoudig zijn: de frontlinie. Tot daar was de verovering zo’n beetje gekomen natuurlijk. Maar ja, een frontlinie is chaotisch. Wijs die maar eens aan. Dus werd er een commissie opgesteld: de Chambre mi-partie, vrij vertaald de Tweeledige kamer. Beide ‘landen’, tussen aanhalingstekens, konden elkaar niet uitstaan natuurlijk. Maar tóch nomineerden ze beide een aantal leden voor deze kamer die het op zouden gaan lossen. En jawel, vol vertrouwen en vol goede moed ging de kamer aan de slag. Zo objectief mogelijk…
Maar je voelt het al aankomen, dat ging toch niet zoals gepland. De twee landen vonden het uiteindelijk toch geen prettig idee dat hun problemen volledig in handen lagen van deze kamer. Dus ja, wat dan? Lang verhaal kort, uiteindelijk is besloten dat de grens die er al was sinds 1648 eigenlijk toch wel prima was en daarom vielen ze voor een groot deel maar terug op die frontlinie-grens. Er werd wel zorgvuldig een lijn getrokken tussen het huidige Nederland en België. Natuurlijke grenzen zoals riviertjes werden niet echt gevolgd en sommige stukken waren zelfs kilometerslang kaarsrecht. Maar op deze manier was er eigenlijk niks geks met de grens aan de hand. Behalve dan in Baarle.
En die heb je dus twee, Baarle-Hertog en Baarle-Nassau. En dat komt door de beste man Godfried de Tweede van Schoten. We gaan nog verder terug in de tijd, naar 1198 om precies te zijn. Van Schoten was destijds Heer van de Baronie van Breda. Hij was simpelweg de baas in dit gebied. Twee machtige mannen aasden allebei op deze Baronie, zowel de Graaf van Holland als de Hertog van Brabant. Van Schoten koos uiteindelijk om zich aan te sluiten bij het hertogdom Brabant. Hij werd leenman van Breda. De hertog, Hendrik de Eerste van Brabant, gaf van Schoten extra stukken land om zo zijn macht te behouden. Maar die hertog was niet op zijn achterhoofd gevallen, of zoals ze hier in Brabant soms ook zeggen: ik ben toch ginne koekwaus! Hij hield de meest vruchtbare stukken land voor zichzelf. Alles wat van Van Schoten was mocht hij houden, de vruchtbare landen eromheen werden van de hertog. Dit zorgde voor de verdeling van het Baarle van de Hertog, Baarle-Hertog en het Baarle van Van Schoten. Door allerlei huwelijken kwam deze Baarle uiteindelijk in het bezit van het huis Nassau. Juist, Baarle-Nassau.
Dus nu weten we waar de verdeling van Baarle-Hertog en Nassau vandaan komt. En dankzij die Vrede van Münster en de nieuwe grens tussen het huidige Nederland en België, werd Baarle bijna volledig ingesloten door Nederland. Behalve dus die vruchtbare stukken grond van de Hertog. Baarle lag hierdoor plotseling in twee verschillende ‘landen’. Officieel soevereine staten, maar ik zeg even voor het gemak landen. Heel vreemd was dit destijds overigens niet, want er bestonden veel meer enclaves en exclaves in het 17e eeuwse Europa. Sterker nog, de Noordelijke Nederlanden hadden zelf talloze exclaves in het huidige Zuid-Limburg, dus ze waren er wel bekend mee. De meeste enclaves en dus ook exclaves werden overigens in de 19e eeuw weer opgeheven. Maar niet die van Baarle.
Eindeloos discussiëren zonder resultaat
Dit leidde er natuurlijk toe dat wat je in het ene Baarle wel mocht, in het andere Baarle verboden was. En andersom. Er waren dus verschillende wetten in verschillende delen van hetzelfde dorp. Chaos. En niet eventjes, maar eeuwenlang nog tot op de dag van vandaag. Er werd generaties lang eindeloos gediscussieerd over een oplossing. Dan maar samenvoegen, nee toch niet, opheffen die handel, nee toch niet, ruilen van grond dan misschien? Ook niet. Geen van alle oplossingen werd doorgevoerd. Zelfs niet, en dat is bijzonder, toen de volledige gemeente Baarle weer gewoon in hetzelfde ‘land’ kwam te liggen. Delen van de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden werden in 1815 bij elkaar gevoegd, maar ondanks dat bleven de verschillen bestaan. De grenzen van de enclaves werden gewoon als grenzen behouden tussen de provincies Antwerpen en Noord-Brabant. Na de Belgische Revolutie in 1830 en daarna in het Verdrag van London in 1839 werden de lage landen officieel weer opgesplitst in twee verschillende landen, maar ook toen zonder resultaat voor Baarle. De onderhandelaars kwamen er gewoon niet uit.
Ondanks alle pogingen om iets aan de grenzen te veranderen, overleefden Baarle-Hertog en Baarle-Nassau dus al het gedoe. Een paar jaar later, in het Grensverdrag van Maastricht in 1843, werd de bestaande grens vastgesteld. Het werd dus eigenlijk zo gelaten. Dat is ook de reden dat veel huizen midden op een grens staan, daarvoor wisten ze namelijk niet echt waar die grens liep. Wat ze naast het vaststellen van de grenzen ook deden was een joekel van een bijlage schrijven, waarin over maar liefst 5732 stukken grond werd beschreven tot welk land ze behoorden. België of Nederland. Behalve één weiland, dit weiland, ruim 6 kilometer van het centrum van Baarle vandaan. Perceel 2235. Dit werd in de volksmond Niemandsland genoemd, het behoorde tot geen enkel land toe. Dat doet me denken aan het verhaal over Neutraal Moresnet, waar ik eerder een video over heb gemaakt. Want ons drielandenpunt is jarenlang een soort van Vierlandenpunt geweest.
Wat trouwens ook heel bijzonder was, tijdens de Eerste Wereldoorlog was het erg moeilijk voor de verschillende landen om deze enclaves te doorkruisen, zonder de neutraliteit van Nederland te schenden. En in beide oorlogen was het een doorgeefluik van post, illegale waren en nog veel meer. Er werd dus flink gebruik óf misbruik gemaakt van die gekke grenzen.
In 1995 pas werden alle grenzen officieel gemaakt. De grenzen zoals ze nu nog steeds zijn. Niet dat dit wat veranderde aan het leven in Baarle trouwens, want de inwoners waren er al lang aan gewend dat ze bijvoorbeeld twee burgemeesters hadden en twee politie-eenheden. En dat Niemandsland? Dat werd Belgisch. Niemand weet precies waarom.
Sindsdien gonst het in het dorp van de bijzondere verhalen, want zo’n grens doet natuurlijk wel iets met je. Niet fysiek, want je voelt er niks van wanneer je de grens oversteekt. Maar wanneer het ene land dit bepaalt en het andere land dat, dan krijg je gekke situaties.
In 1980 werd in het cultureel centrum van Baarle, waar dus ook een grens doorheen liep, de film Turks Fruit getoond. En ja, die film is redelijk erotisch van aard. In Nederland mocht dat wel, in België niet. De zaal is zo ingedeeld dat het grootste deel Belgisch is, een klein deel is Nederlands. De projector werd daarom op het Nederlandse deel gezet, zodat iedereen de film in het Belgische deel kon kijken. Het verhaal gaat dat er zelfs een veldwachter stond die iedereen de hele avond in de gaten hield.
Een tijdje later, in de jaren 90, zou een bank een pand hebben gebruikt waar een grens doorheen liep, om de boekhouding soms naar Nederland en soms naar België te verschuiven. Afhankelijk van welke politie de inval deed. Uiteraard om geld wit te wassen.
Ook het verhaal van een vrouw die er pas jaren na haar verhuizing achter kwam dat ze in Nederland woonde en niet in België. De grenzen werden namelijk opnieuw geijkt. Aan de meeste grenzen veranderde niets, behalve aan de grens die door het huis van deze mevrouw liep. Ze bleek al die tijd dus in Nederland gewoond te hebben, maar stond als Belgische inwoner genoteerd. En in plaats van helemaal te achterhalen hoe het zat met belastingen in Nederland enzo, besloot ze gewoon haar voordeur te verplaatsen van Nederland, naar België. En zo kon alles blijven zoals het was.
Het meest recente geval dat wereldnieuws werd in ons eigen land, is het verhaal over de Zeeman. Misschien heb je het meegekregen. In 2020 hadden we natuurlijk te maken met de coronacrisis. België besloot om de winkels te sluiten, Nederland nog niet. Maar ja, de grens tussen beide landen loopt dwars door de Zeeman. De voordeur van de winkel zit in Nederland en dat telt als adres. Dit betekende dus dat het deel van de winkel dat zich in België bevond, werd afgezet. Had je dus iets nodig dat in dat deel lag, dan had je pech.
En natuurlijk zijn er nog veel meer verhalen die te maken hebben met deze bijzondere grenssituatie. Of ze waargebeurd zijn is moeilijk meer te achterhalen. Maar het klinkt wel lekker. Een biertje drinken als 16-jarige in het Belgische café, niet in het Nederlandse café. Vuurwerk kopen in de winkel in België, niet in Nederland. En dat brengt me op nog een dingetje. Want je zou denken, verander het gewoon, haal die grenzen gewoon weg. Toch?
Nou, nee. Want inmiddels is deze enclave-exclave-situatie een ware toeristentrekpleister geworden. Het dorp is qua toeristen inmiddels volledig afhankelijk van deze bijzondere grenssituatie en zet daar dan ook maximaal op in. Toeristen vinden het maar wat mooi natuurlijk. Speciale koelkastmagneten, een enclave-wandeling en zelfs een speurtocht naar alle 30 enclaves met bijbehorende stempels in een speciaal paspoort. Je kunt het zo gek niet bedenken of er is iets op bedacht. Visit Baarle is er maar druk mee.
Zo ook dit huis met de twee huisnummers. Het adres is Loveren 2 in België en Loveren 19 in Nederland. Eén voordeur, twee huisnummers, want de grens loopt dwars door de voordeur. Uniek. En dat weet de gemeente ook, want dit huis staat centraal in veel verhalen en wandelroutes. De bewoners legden in 2019 tijdens een interview uit dat ze bijvoorbeeld altijd te maken hebben met twee monumentencommissies, waardoor een simpele schilderklus een drama is om uit te laten voeren. Maar ook de verkoop van het huis is een drama, zoals recentelijk nog bleek. Een linkje met meer informatie heb ik op de website gezet, mocht je dat interessant vinden.
Maar goed, al dat toerisme even aan de kant, we weten nu wel hoe dit dorp is ontstaan en hoe de grenzen ooit zo zijn bepaald. Simpelweg door een enigszins egoïstische hertog en het er eeuwenlang niet uitkomen met elkaar over hoe nu verder. Dan maar laten. En dankzij die vruchtbare grond in 1198, hebben wij nu een goed verhaal. Baarle-Hertog en Baarle-Nassau, het grootste enclavedorp ter wereld.
