Wat doe je als je je geloof wilt belijden, maar dat niet mag? Dan doe je het stiekem. En dat wordt pas écht bijzonder als je dat met zo’n 150 mensen tegelijk doet – in een volwaardige kerk, verstopt achter de gevels van een grachtenpand. In Nederland vind je nog enkele van deze zogenaamde schuilkerken, van Zaandam tot Zutphen. Maar de bekendste is toch wel Ons’ Lieve Heer op Solder in Amsterdam, een museum sinds 1888 en inmiddels Europees erfgoed. Hoe kon deze kerk ruim 200 jaar lang verborgen blijven?
Het museum bestaat uit twee delen: een modern, wit gebouw aan de ene en het oorspronkelijke 17e-eeuwse pand aan de andere kant. Om daar te komen, moet je eerst afdalen onder straatniveau, door een tunneltje kruipen en weer omhoog klimmen. Alsof je zelf een katholiek bent die stiekem naar de mis gaat. Eenmaal binnen stap je vier eeuwen terug in de tijd.
Jan en Liesbeth
Het pand werd gekocht door Jan Hartman en zijn vrouw Liesbeth, een welgesteld stel. Jan, een Duitse immigrant, begon als arme baarsknecht en werkte zich op tot rijke zakenman. Liesbeth kwam uit een vermogende familie die kompassen verkocht aan zeevaarders. Samen kochten ze niet één, maar drie panden – waarvan ze er twee verhuurden.
Hun rijkdom is nog steeds zichtbaar in ‘de zaal’, ingericht in Hollands classicisme. In deze kamer is vrijwel alles symmetrisch: het cassetteplafond met vierkantjes weerspiegelt de marmeren vloer. Schilderijen, Chinees porselein en een zelfverzonnen familiewapen moesten indruk maken. Want hoewel Jan en Liesbeth niet van adel waren, kochten ze gewoon een wapen – typisch Nederlands in een tijd waarin handelaren net zo rijk werden als edelen.
Het geheim op zolder
Maar het meest bijzondere bevindt zich boven: een volwaardige katholieke kerk, gebouwd in een tijd waarin het katholicisme bij wet verboden was, maar officieel werd toegestaan. Ongeveer hetzelfde als het huidige gedoogbeleid. Na de Reformatie werd Nederland protestants, en katholieke erediensten mochten niet meer openlijk plaatsvinden. Toch bleven veel Amsterdammers katholiek – waaronder Jan en Liesbeth.
Hun oplossing? Een kerk op zolder, verstopt achter de gevel van hun grachtenpand. Het was een publiek geheim: iedereen wist ervan, maar zolang het niet opviel, werd het gedoogd. Gelovigen kwamen niet via de voordeur, maar via een zijstraatje, twee aan twee om geen aandacht te trekken.
Iedereen een plek
De kerk bood plaats aan 150 mensen: rijken vooraan (tegen betaling), armen achteraan en kinderen op de galerij. Een priester woonde in het achterhuis, en de katholieke kerk betaalde huur. Toen in de 19e eeuw godsdienstvrijheid werd ingevoerd, verloor de schuilkerk haar functie. In 1888 opende het als museum – het op één na oudste van Amsterdam.
Wat deze plek zo bijzonder maakt, is niet alleen de verborgen kerk, maar ook het verhaal van tolerantie en pragmatisme. Terwijl in andere Europese landen geloofsconflicten tot bloedige vervolgingen leidden, vond Nederland een manier om verschillende geloven naast elkaar te laten bestaan – zolang het maar discreet gebeurde. Dat dan weer wel.
En dat gold niet alleen voor Amsterdam. In heel Nederland ontstonden schuilkerken, vaak in woonhuizen of schuren. Maar weinig zijn zo goed bewaard gebleven als Ons’ Lieve Heer op Solder in Amsterdam.
