De Leeuwenpaal is een grenspaal in Blaricum. Hij geeft de grens aan tussen het oude Holland en de Sticht Utrecht. Althans, dat was de bedoeling. Deze paal stond centraal in eeuwenlange conflicten, ruzies, slagvelden en zelfs onthoofdingen. Dit is het verhaal van de Leeuwenpaal.
Op dit moment is Nederland één land. Ja, we hebben onderlinge verschillen zoals de taal, de cultuur, gebruiken en nog meer, maar we zijn één land. Met onze eigen grenzen met buurlanden België en Duitsland. Maar in de 14e eeuw, in de Middeleeuwen, was dat wel anders. Nederland was niet het land zoals we dat nu kennen, maar bestond voor een groot deel uit allerlei losse gebieden waar andere mensen de baas over waren. Wij focussen ons voor dit verhaal op twee gebieden. Het Graafschap Holland en Het Sticht Utrecht. Tijd voor een kort en bij lange na niet volledig geschiedenislesje. Maar wel een goed verhaal.
Alle bomen verzamelen
In die 14e eeuw werd het hout steeds schaarser. Het werd op grote schaal gebruikt voor het bouwen van van alles en nog wat, en natuurlijk voor vuur waarop je eten kon koken of jezelf verwarmen. En aangezien het hout op begon te raken, werd gezocht naar alternatieven voor dat laatste. En dat werd ontdekt: turf. In een veengebied kon je grond afgraven, dit kon je laten drogen en vervolgens was het perfect geschikt als brandstof. Dat werd vaak gevormd in de herkenbare turfblokken. Kortom: iedereen blij.
Maar ja, wanneer de ene iets nieuws heeft, wil de ander dat natuurlijk ook hebben. Ook toen al. Plotseling wilde iedereen het veen afgraven om er turf van te maken. Het veengebied werd binnen de kortste keren een waar strijdtoneel. In het begin van de 14e eeuw ging het vooral tussen graaf van Holland Willem de Vierde en de Utrechtse bisschop Jan van Arkel. Dat gebeurde niet plotseling, er sudderde al langere tijd iets tussen die twee.
De strijd om het veen
In 1342 benoemde Willem de Vierde van Holland, Jan van Arkel tot bisschop om het graafschap Holland een beetje beter op de kaart te zetten in Sticht. Dit was destijds namelijk een protectoraat van Holland. Holland was dus grotendeels de baas in Sticht. Van Arkel dacht daar al snel anders over en keerde zich tegen Holland en dus ook tegen Willem de Vierde. Er ontstonden veel conflicten tussen groeperingen van zowel Holland als Sticht. En misschien wel het grootste conflict ging vooral over de veengebieden bij Eemnes. Inwoners van Sticht gingen steeds westelijker het veen ontginnen, waardoor ze op het verkeerde grondgebied kwamen. Althans, volgens Willem de Vierde. Er waren nog geen grenzen, dus ja, wie bepaalt dat?
Nou, Willem de Vierde en bisschop Jan van Arkel dus. In 1352 legden de twee heren het bij en werd een heuse grens vastgelegd. Maargoed, even een handje geven en zeggen dat je weer vriendjes bent was niet helemaal aan de orde, dus je raadt het al: er ontstonden nieuwe conflicten. Maar nu wel met een naam: grensconflicten.
Gewoon verzetten die Leeuwenpaal
Gelukkig duurden die in verhouding niet heel lang, want vier jaar later, in 1356, konden de eerder gemaakte grensafspraken echt worden uitgevoerd. Niet overal trouwens, want rondom het gebied De Vuursche gingen de conflicten door tot maar liefst 1535. In dat jaar werd de grenslijn in dat gebied opnieuw bepaald door Karel de Vijfde. En zelfs toen stopte het niet. Sommige conflicten gingen zó ver, dat mensen gewoon de grenspaal verzetten om hun gebied groter te maken. Zo simpel kan het zijn. Hoewel, daar hoor je zometeen nog iets over.
Maar goed, terug naar het jaar 1356. Eén van de gemaakte grensafspraken was dat de grens zou worden aangegeven. Superhandig. De eerste houten Leeuwenpaal uit 1356 werd op initiatief van de bisschop geplaatst. Iedereen blij, nu was de grens duidelijk én aangegeven door deze houten Leeuwenpaal.
Van de Leeuwenpaal naar de Dom
De eerste Leeuwenpaal, ook wel Leopaal genoemd, ging op het noordelijkste punt van het gebied de grond in. Hoger kon je niet komen vanwege het moeras en daarna de Zuiderzee. Het idee was om vanaf dit noordelijkste punt een rechte lijn naar de Dom in Utrecht te trekken. Uiteindelijk volgde de grens allerlei greppels, paden en sloten om zo ongeveer de huidige denkbeeldige grenslijn te vormen. En zo werd de grens tussen Holland en Sticht bepaald.
Leuk om te weten, zo’n lijn uitzetten, in dit geval een grenslijn, heet raaiing. Correct gezegd, rading. Het is dus geen toeval dat het dorp Hollandsche Rading ook aan deze grenslijn ligt. Wel bijzonder is dat het dorp in Utrecht ligt, niet in Holland. Maar goed.
De scheydtpaal
Maar we zijn er nog niet, want de paal die je hier ziet is niet van hout. Die hebben het ook niet overleefd natuurlijk. In 1719 werden langs de hele grens vanaf die eerste houten Leeuwenpaal, stenen palen geplaatst. 22 stuks om precies te zijn, van hardsteen. Scheydtpalen werden ze genoemd. Van het woord scheiden, dus uit elkaar. Ik citeer even een stukje uit het opgestelde contract: Er zullen op iederen hoek en voorts op een afstand van 200 roeden suffisante scheidspalen gesteld worden, op dewelke aan de Gooische zijde zal worden gesneden het wapen van Holland en aan de Stichtse zijde het wapen van Utrecht.
Oh ja, deze Leeuwenpaal, een replica van de allereerste grenspaal, staat niet op zijn originele plek. Vanwege de aanleg van de A27 werd hij in de jaren 70 verplaatst naar hier. Jammer, maar beter verplaatsen dan helemaal weg, toch?
Wat trouwens nog wel bijzonder is om te vertellen, na 1719 ging het gesteggel nog even verder. Toen werd in 1814 maar besloten dat het voortaan verboden was om de grenspalen te verplaatsen. Deed je dat toch, dan werd je gegeseld en gebrandmerkt. En wilde je dan nog niet luisteren, dan volgde de galg. Het had alleen geen zin meer, het veen, waar het uiteindelijk om ging, was al volledig ontgonnen.
De wapens van Holland en Utrecht
Aan de ene kant werd dus het wapen van Utrecht gebeiteld, dat was een combinatie van het wapen van Holland, Sticht en de stad Utrecht, en aan de andere zijde het wapen van het graafschap Holland. Eind goed al goed. Voor wat betreft de grens.
Want de palen hebben nogal wat te verduren gehad in de loop der jaren. In 1923 bleken er bijvoorbeeld acht palen verdwenen te zijn. Twee jaar later werden nieuwe palen geplaatst met een ander ontwerp, zodat deze nu nog goed te onderscheiden zijn van de oude palen. De nieuwe zijn iets ronder van uiterlijk én op de oude palen staat een kroon uitgehakt aan de bovenkant. Op de nieuwe niet. In de jaren daarna werden nog een aantal keren vervangende palen gemaakt, omdat de oude eigenlijk gewoon kapot gingen. Een aantal palen dateert echt nog uit 1719.
Oh ja, waarom heet die eerste eigenlijk een Leeuwenpaal? Heel simpel. Er staat een leeuw op afgebeeld. Weet je dat ook weer.
